Zrewidowany tekst Biblii Lutra (Lutherbibel 2017) na 500-lecie Reformacji

Lutherbibel, czyli Biblia Lutra, jest na obszarze niemieckojęzycznym pomnikiem kultury, ale przede wszystkim żywym tekstem Pisma Świętego. W Kościołach ewangelickich używane jest obecnie wydanie z 1984 roku. Z okazji jubileuszu 500-lecia Reformacji ukaże się zrewidowane wydanie Biblii Lutra i to z wieloma niespodziankami.

Trudno przecenić znaczenie Lutherbibel dla życia religijnego Niemiec i dziejów Reformacji. Tekst Pisma Świętego przetłumaczony przez Lutra ma ogromne znaczenia dla niemieckojęzycznych ewangelików, ponieważ nieprzerwanie od czasów Reformacji używany jest we wszystkich ewangelickich Kościołach krajowych. Na przestrzeni lat Lutherbibel ulegała wielokrotnym rewizjom – dwie ostatnie to 1975 i 1984 rok.

W 2010 r. Kościół Ewangelicki w Niemczech (EKD) zlecił specjalnej komisji rewizję wydania Lutherbibel z 1984 r., która miała uwzględnić zmiany, jakie zaszły w języku niemieckim, a także najnowsze wyniki badań egzegetycznych. Prace zakończono w 2015 roku, jednak proces wydawniczy zakończy się w październiku 2016 roku. Obecnie Lutherbibel 2017 znajduje się w druku.

Biblia Lutra

Historia Biblii Lutra sięga początków Reformacji. W 1521 roku po Sejmie w Wormacji ks. Marcin Luter jako heretyk zostaje wyjęty spod prawa. Cesarski rozkaz jest jasny: Lutra należy pojmać lub zabić, a dzieła spalić. Lutrowi udaje się opuścić Wormacje i w drodze powrotnej do Wittenbergi odbywa się sfingowane porwanie na zlecenie księcia elektora Fryderyka Mądrego, który postanowił ukryć reformatora na zamku Wartburg koło Eisenach. Na Wartburgu Luter przebrany za rycerza Jörga, spędza z krótkimi przerwami niespełna rok i w „królestwie ptaków” pracuje nad tłumaczeniem Nowego Testamentu na język niemiecki. W ciągu 11 tygodni, przy pomocy profesorów wittenberskich, Luter kończy prace nad Nowym Testamentem, który ukazuje się we wrześniu 1522 roku w nakładzie 3 tys. egzemplarzy. Nakład rozchodzi się błyskawicznie, a w 1534 roku gotowe jest już całe wydanie Pisma Świętego. Luter nie był pierwszym tłumaczem Pisma Św. na język niemiecki – przed nim było aż 18 wydań (!) – ale to tłumaczenie Wittenberskiego Reformatora zyskało ogromną popularność i stało się punktem odniesienia dla innych przekładów oraz nieodłącznym elementem niemieckiej kultury. Dlaczego?

Słuchać matek, dzieci i na pysk patrzeć

Luter nie posługiwał się Wulgatą jako pierwowzorem, ale opierał się na tekstach oryginalnych. Język tłumaczenia nie był wypadkową dialektu zrozumiałego dla ograniczonego grona odbiorców, a bazował na języku niemieckim używanym w saksońskiej kancelarii książęcej w Miśni, który był powszechnie zrozumiały. Luter nie poprzestawał na języku biurokratów, ale podsłuchiwał rozmowy prowadzone na targach przez zwykłych ludzi tak, aby tłumaczenie było czytelne dla ludzi niezależnie od ich statusu społecznego. Zasada hermeneutyczna Lutra i jednocześnie wskazówka dla tłumaczy była prosta: „Trzeba słuchać matek na drogach, dzieci w uliczkach, pytać przeciętnego człowieka na rynku i jemu też na pysk (dosł. mordę/ryj) patrzeć, przysłuchiwać się jak oni mówią i według tego tłumaczyć.” Dzięki takiej metodologii pojawiły się w tłumaczeniu słowa i zwroty powszechnie znane i większość z nich do dziś funkcjonuje w języku niemieckim – to dzięki Lutrowi w niemieckim do dziś funkcjonują takie pojęcia jak Abendland (okcydent) czy wyrażenia „rzucać perły przed wieprze” czy znane wyrażenie z początku Ewangelii Łukasza słowa „I stało się w owe dni…”. Przykładów jest mnóstwo. Do tego dochodzą liczne wyrażenia idiomatyczne.

Język użyty w Lutherbibel stał się punktem odniesienia nie tylko dla późniejszych rzymskokatolickich tłumaczeń, ale i dla słynnych Braci Grimm, autorów bajek i Słownika Niemieckiego, ojców germanistyki, czy Johanna Wolfganga v. Goethego. Lutherbibel była przez kilkaset lat nie tylko elementarzem wiary, ale i języka niemieckiego. Dzięki drukowi koszty produkcji znacznie spadły i stopniowo każda parafia, a później i każde gospodarstwo mogło pozwolić sobie na zakup Biblii Lutra. Każdy mógł ją czytać indywidualnie bez kościelnego nadzoru, rozważać i używać do domowych nabożeństw.

Powrót do Lutra

Prace nad rewizją Biblii Lutra z 1984 roku odbywały się w 70-osobowym zespole specjalistów, którym kierował bp prof. Christoph Kähler. Zrewidowany tekst nie jest po prostu uwspółcześnioną wersją wydania z 1984 – w niektórych przypadkach jest wręcz cofnięciem zmian wprowadzonych w minionym stuleciu, gdyż po krytycznej analizie tekstu źródłowego okazało się, że tłumaczenie Lutra z XVI wieku jest w wielu przypadkach bliższe oryginałowi niż tekst stosowany dzisiaj.

I tak najczęściej podawanym przez tłumaczy przykładem jest tekst Psalmu 42,2: „Jak jeleń pragnie wód płynących, tak dusza moja pragnie ciebie, Boże!” (Biblia Warszawska). W wersji z 1984 roku, podobnie jak w polskim tłumaczeniu, użyto słowa „pragnie” odpowiadającego w tym kontekście bardzo rzadko stosowanemu słowu lechzen. Ponadto w tekście z 1984 roku w drugiej części wersetu użyte jest już słowo krzyczeć (niem. schreien), podczas gdy w hebrajskim oryginale występuje dwa razy ten sam czasownik. Pierwotnie Luter użył dosłownego tłumaczenia hebrajskiego oryginału, wybierając czasownik schreien – zresztą podobny przekład wybrali autorzy Biblii Gdańskiej (Jako jeleń krzyczy do strumieni wód, tak dusza moja woła do ciebie, o Boże!). Autorzy Lutherbibel 2017 zdecydowali się na „powrót do Lutra”, argumentując, że czasownik schreien jest wierniejszy oryginałowi oraz lepiej oddaje intencję psalmu.

Innym przykładem zmian, które wymagały akceptacji Rady EKD, jest tłumaczenie „synagogi szatana” z Obj 2,9 oraz 3,9. Pojęcie to wprowadzono do tłumaczenia w 1956 roku, a sam Luter użył sformułowania „szkoła szatana”. Tłumacze, oddając sens tekstu i omijając antyżydowskie brzmienie dotychczasowej translacji, zdecydowali się na sformułowanie „zgromadzenie szatana”. Jeszcze ciekawszy jest przykład z Pawłowymi listami skierowanymi do całego Zboru/Kościoła, a zaczynającymi się od słów: (drodzy) bracia. Ponieważ adresatami słów apostoła nie byli jedynie mężczyźni, i w czasach powstawania tekstu pojęcie „bracia” miało charakter uniwersalny, tłumacze zdecydowali, że w Lutherbibel 2017 przyjete zostanie brzmienie „bracia i siostry”.

Zmiany i odkręcanie zmian

Komisja wykonała tytaniczną pracę – w porównaniu do 31 tys. wersetów z tekstu Lutherbibel 1984 zmian dokonano w prawie 12 tys. (ok. 40%). Lutherbibel 2017 oprócz kanonicznych tekstów zawiera też apokryfy i tutaj zmiany są zdecydowanie większe, bo sięgają ponad 80%.

Zmiany mają różny charakter – począwszy od drobnych korekt interpunkcyjnych, poprzez wymianę pojedynczych pojęć (10%), a skończywszy na zupełnie nowym tłumaczeniu poszczególnych wersetów, szczególnie w przypadku apokryfów. Komisja zwróciła uwagę, że prawie 1/3 zmian to odwrócenie wcześniejszych rewizji i powrót do brzmienia z 1545 roku, ponieważ – jak już zostało powiedziane – wiele słów użytych przez Lutra są z filologicznego punktu widzenia poprawniejsze od rozwiązań przyjętych w XX wieku. Należy przypomnieć, że Luter nie miał dostępu do alternatywnych kodeksów biblijnych i krytycznych wydań w przeciwieństwie do autorów rewizji z 1984 roku.

Wprowadzenie do użytku kościelnego Lutherbibel 2017 nie będzie oznaczać natychmiastowego wyeliminowania tłumaczenia z 1984 roku. Zmiany najszybciej nastąpią w tych Kościołach i parafiach, które podczas liturgii używają Biblii ołtarzowej (nie wszystkie ewangelickie Kościoły krajowe stosują lekcjonarze z perykopami, w których obowiązuje wersja z 1984 roku). Przygotowywane są nowe zestawy czytań i lekcjonarze, które ukażą się za parę lat już z tekstem Lutherbibel 2017. Ponadto w ramach studiów biblijnych oraz podczas spotkań ekumenicznych wciąż używane będą alternatywne tłumaczenia – nie tylko Lutherbibel 2017 i 1984, ale też tzw. Einheitsübersetzung dla diecezji rzymskokatolickich, które powstało przy współudziale teologów ewangelickich, oraz Elberfelderbibel (klasyczno-filologiczne tłumaczenie) i Gute-Nachricht-Bibel, tłumaczenia uwspółcześnionego.

O sposobie prac komisji ds. Lutherbibel 2017 informuje spot przygotowany wspólnie przez Niemieckie Towarzystwo Biblijne.

Publiczna premiera i początek sprzedaży odbędzie się w październiku br. podczas Międzynarodowych Targów Książki we Frankfurcie nad Menem.